27 stycznia 1945 roku żołnierze Armii Czerwonej otworzyli bramy KL Auschwitz. Oprócz wynędzniałych więźniów, którzy nie zostali wyprowadzeni przez Niemców w Marszu Śmierci, zobaczyli wówczas za drutami setki ciał. Byli to ludzie zamordowani przez załogę obozu w ostatnich dniach funkcjonowania fabryki śmierci.
Miesiąc później, 28 lutego 1945 roku, w uroczystym pogrzebie ofiar wzięły udział tysiące oświęcimian i mieszkańców sąsiednich miejscowości. Kondukt pogrzebowy z trumnami przeszedł z byłego KL Birkenau w pobliże obozu macierzystego Auschwitz.
Tak w październiku 2021 roku, w relacji dla Muzeum Pamięci Mieszkańców Ziemi Oświęcimskiej, dzień pochówku wspominała Zofia Cynarska (z domu Nosal). 28 lutego 1945 roku była niespełna 12-letnią dziewczynką. Jej mama miała ogród i była kwiaciarką.
– W naszej szkole powiedziano, że będzie pogrzeb ludzi, którzy przez Niemców zostali zabici i nasza szkoła poszła na ten pogrzeb. Moja mama zrobiła piękny wieniec z róż herbacianych. Dała mi ten wieniec i powiedziała tak: „Niech płatki tych róż zaniosą ich dusze do nieba” – opowiadała Zofia Cynarska. Z tego dnia zapamiętała też, że przyszli na miejsce, zanim dotarł tam kondukt pogrzebowy z Brzezinki, że byli Rosjanie oraz ogromny dół i leżące na ziemi trumny.
Zbiorowa mogiła więźniów znajduje się przy zbiegu ulic Więźniów Oświęcimia i Obozowej w Oświęcimiu, w pobliżu Centrum Obsługi Odwiedzających Muzeum Auschwitz-Birkenau. Nie wyróżnia się niczym szczególnym, co przyciągałoby uwagę osób przechodzących obok. Jedynie na tablicy pamiątkowej przy miejscu pochówku widnieje napis (w pięciu językach) świadczący o tym, w jak szczególnym miejscu się znaleźliśmy. Brzmi on następująco: „Zbiorowa mogiła około 700 więźniów obozu zagłady Auschwitz, zamordowanych w ostatnich dniach istnienia obozu 1945”.
„Nie ma gości ani menadżerów. Jest to jednak około 5 minut spacerem od kasy biletowej w Auschwitz, więc gorąco polecam. Małe miejsce, ale świetne miejsce do modlitwy za ofiary, z dala od zgiełku” – to jeden z komentarzy zamieszczonych w popularnym serwisie internetowym. W innym komentarzu autor napisał: „Odkryci nieco przez przypadek, pochowani tu zmarli zasługują na taki sam szacunek, jak zmarli z Auschwitz I, II i III. Nigdy nie zapomnij!”
Od 2015 roku, decyzją Zgromadzenia Ogólnego ONZ, 27 stycznia obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu.
